Komünizmlerin sonu âni öngörülmeyen dramatik bir olay değil daha geniş bir sürecin parçasıdır ve bu sürecin esas unsuru dünya-sistem içindeki ABD hegemonyası döneminin sona ermesidir. 1989 Pax-Americana'nın sonudur. Leninizmin çöküşü hakikatte kapitalist dünya-ekonominin başat kuvvetleri için çok kötü bir haberdir. Kırılan oyuncağın dağılan parçalarını tekrar bir araya toplamak kolay olmayacaktır.

Bir tarihsel sistemden diğerine geçiş anlarında insan iradesi için geniş bir alan vardır ve dolayısıyla tarihsel tercihler gerçektirler yönlendirilmezler. 2050 yahut 2100'ün halef tarihsel sistemi yahut sistemleri bizim inşa edeceğimiz sistemler olacaktır. Ama bizim inşa için hangi sistemi seçeceğimiz belli değildir.

Avrupa'nın iki problemi vardır; biri Rusya diğeri Türkiye. Rusya problemini çözeceklerdir çünkü bu onların problemidir. Türkiye'ye gelince buna cevap vermek Avrupa'nın kendini çokkültürlü bir bölge olarak algılamaya hazır olup olmadığına bağlıdır. Avrupa bu hususu kafasında kararlaştırmış değil. Eğer karar vermezse bu Türkiye'den çok Avrupa'ya zarar verecektir. Türkiye'nin üyeliğe alınmaması Büyük Orta Doğu denklemine devasa bir faktör ilave edebilir. Avrupa'dan dışlanacak olursa Türkiye şimdiki "ılımlı" İslâmcılığın yerini daha az ılımlılar alabilir ve bu Avrupa'yı derinden etkiler. "Avrupalı Türkiye" küçük sıradan bir mesele değildir.