Balıkesir'de 1940'lı yıllarda bölgede yapılan yüzey araştırmaları şehrin kültür tarihinin Paleolitik Çağ'da başladığını ortaya koymuştur. Denizlere açılan iki kapısıyla Balıkesir tarihiyle eski çağların mitolojik dünyasına uzanır. Yunan mitolojisinde önemli bir yere sahip olan Kaz (İda) Dağı aşk tanrıçası Aphrodite'nin birinci seçildiği ilk güzellik yarışmasının yapıldığı yerdir. Kaz Dağı aynı zamanda tanrılar tanrısı Zeus'un annesi Cybele tarafından saklanıp büyütüldüğü yerdir.

Kaz Dağı ve çevresi Anadolu'nun Türkleşmesi ve Müslümanlaşmasına koşut olarak Türk aşiretlerinin önemli iskan bölgelerinden biri haline gelmiştir. Tarih öncesi ve tarihi dönemlerde değişik kökenli insan topluluklarının istila ve göç hareketlerine sahne olan Balıkesir bölgeler arası mal aktarımında da bir köprü olmuştur. Tarihi boyunca doğanın yıkımından payını alan Balıkesir'in geçmişine ait pek çok iz ve kültür varlığı ya silinmiş ya da sık sık yatak değiştiren akarsuların taşıdıkları alüvyon dolguların altında kalmıştır.

Milli Mücadele'deki yönlendirici tutumuyla Balıkesir Cumhuriyet tarihi açısından da ayrıcalıklı bir yere sahiptir.

Tarihçilere göre şehrin adı Bizans imparatoru Hadrianus'un av partilerinde kullanmak için yaptırdığı Paleo Kastro (Eski Hisar) sözcüğünden gelmektedir. Halk arasında Balıkesir adı daha çok bal balık kesir ve hisar sözcükleri üzerinde yapılan oynamalarla açıklanmaktadır.