1828'de Rusya ve İran arasında imzalanan Türkmençay Anlaşması'yla Azerbaycan ikiye bölünür: Araz Nehri'nin kuzeyi Çarlık Rusyası'na güneyi ise İran'a bırakılır. Kuzey'de çarlık rejimi Güney'de şahlık rejimleri kadim ve zengin bir edebiyata ve tarihe sahip bu milletin maneviyatını ne kadar baskı altına almaya çalışırlarsa çalışsınlar Azerbaycan'ın her iki yakasında "Araz" konusunda büyük bir edebiyatın oluşmasına engel olamazlar. İki taraftaki aydınların mektuplaşmaları ve basın yayın organları aracılığıyla Güney'de milli duyguların korunması güçlenmesi ve Azerbaycan edebi dilinin gelişimi sağlanır.
Güneyli aydınlar Türkiye'deki sanat ve edebiyat ortamıyla bağlantıyı da sürdürürler. Tanzimat'tan itibaren Türk edebiyatındaki değişimi; Namık Kemal Şinasi Ziya Paşa Tevfik Fikret Celal Sahir Ziya Gökalp Mehmet Emin Yurdakul Yahya Kemal Nazım Hikmet gibi sanatçıların eserlerini takip eder ve bunlardan etkilenirler. Güneyli yazar ve şairler şiir hikâye tiyatro eleştiri anı deneme masal derleme çocuk edebiyatı pedagoji gibi geniş bir yelpazede eser verir. Molla Nasredddin Naleyi-Millet İstiklal Ahter Heşeretü'l-Arz Teceddüd Azadistan Vatan Yolunda Azerbaycan Varlıq gibi çok sayıda gazete ve dergi aydınların duygu ve düşüncelerine tercüman olur.
Bu kitapta " XX. Yüzyıl Güney Azerbaycan Edebiyatının Öncüleri" olarak verilen portrelerle yaklaşık iki yüzyıldan beri İran'da yaşayan aydınların İran'ın Farslaştırma politikalarına direnci Azerbaycan Türkçesini unutturma yok etme girişimlerine isyanı milli bilinç ve kültürü yaşatma ve gelecek kuşaklara aktarma mücadelesi anlatılmaktadır. Sibirya buzullarından Kazak bozkırlarına uzanan sürgünlerin takip ve işkencelerin yasaklanan ve yakılan Türkçe kitapların kimi zaman intiharla kimi zaman şaibeli bir şekilde Araz'ın sularında son bulan hayatların yerinden yurdundan uzak yaşamak zorunda bırakılan insanların hikâyesidir bu. Habib Sâhir "Bütün özgür milletlerin şairleri var / Ben esir bir milletin ah! Şairiyim" diye yakınsa da Samed Behrengi'nin Küçük Kara Balık'ı hala Araz'ın sularında yüzüyor ve insanca yaşamanın ana dilde konuşup yazmanın milli ve manevi varlığı devam ettirmenin hayalini terennüm ediyor.